Odmowa składania zeznań jako świadek w postępowaniu karnym
Przepisy postępowania karnego przewidują dwie grupy świadków, którym przysługuje prawo odmowy złożenia zeznań. Pierwsza grupa obejmuje osoby wezwane do stawienia się w charakterze świadków, które to są związane więzami osobistymi z osobą oskarżoną. Druga grupa obejmuje świadków, którzy w innym toczącym się postępowaniu są oskarżeni o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. Świadek powinien być pouczony o prawie odmowy złożenia zeznań. Może się jednak zdarzyć, że na skutek braku dbałości organu procesowego czy też rozmyślnego działania, nie skorzystał z tego prawa, choć w świetle przepisów mu przysługiwało. Nic straconego, bowiem świadek może skorzystać z tego prawa na każdym etapie postępowania, nawet jeśli wcześniej złożył w powyższych okolicznościach zeznania. Co więcej takie oświadczenie kategorycznie wyeliminuje zeznania złożone wcześniej. Świadek, który odmawia złożenia zeznań, nie ma obowiązku podawania motywów skorzystania z tego prawa.
Definicji osoby najbliżej szukać należy w Kodeksie karnym. W myśl art. 115 § 11 osobą najbliższą dla oskarżonego będzie małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii i stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu, czyli tzw. konkubent. Wśród istotnych elementów wspólnego pożycia Sąd Najwyższy uznał wspólne pożycie fizyczne i psychiczne, a także wspólnotę ekonomiczną i trwałość związku. Związek ten z założenia powinien się różnić od małżeństwa jedynie brakiem prawnej legalizacji.[1] Nie zostanie uznany za konkubinat związek polegający na wspólnym zamieszkiwaniu przez krótkie okresy czasu oraz utrzymywanie kontaktów seksualnych, brak tu bowiem wspólnego planowania, podejmowania ważnych decyzji czy wspólnego ponoszenia kosztów egzystencji.[2]
Analiza orzecznictwa wskazuje następujące przykłady, w których przyznano prawo do odmowy złożenia zeznań. Prawo do odmowy zeznać przysługuje np.: pasierbowi oskarżonego [3], mężowi siostry oskarżonego [4], rodzeństwu małżonka, jak i małżonkom rodzeństwa oskarżonego.[5] Analiza orzecznictwa daje także przykłady osób, którym tego praw nie udzielono, a są to: była konkubina lub konkubent [6], a także narzeczona oskarżonego, która nie pozostaje z nim we wspólnym pożyciu.[7] Prawo do odmowy złożenia zeznań trwa natomiast mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia.
Ustawodawca zdecydował się na umożliwienie uchylenia się od zeznań ww. osobom z kilku powodów. Przede wszystkim instytucja ta podyktowana jest względami ochrony interesów samego świadka, który zeznając przeciw osobie bliskiej, miałby tzw. wyrzuty sumienia, zaś w celu ich uniknięcia mógłby podjąć próbę ukrywania prawdy czy też nawet posunąć się do zeznania nieprawdy.[8]
Jeśli w świetle przepisów prawa karnego, można ponad wszelką wątpliwość stwierdzić, że jesteśmy osobą najbliższą w stosunku do osoby, przeciwko której zeznajemy, pamiętajmy, że prawo do odmowy złożenia zeznań przysługuje nam na każdym etapie postępowania. Chodzi więc nie tylko o etap postępowania sądowego, w którym osoba nam bliska jest już oskarżonym, ale także o czas postępowania przygotowawczego. W praktyce oznacza to, że prawo odmowy złożenia zeznań przysługuje nam w stosunku do osoby, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów lub bez wydania takiego postanowienia postawiono jej zarzut przystąpienia do przesłuchania w charakterze podejrzanego, a także gdy chodzi o osobę faktycznie podejrzaną o popełnienie przestępstwa, czyli jeszcze przed poinformowaniem jej o treści zarzutów.[9]
Osoba, której w świetle przepisów przysługuje prawo do odmowy złożenia zeznań, ma jednak obowiązek stawić się na wezwanie sądu. Dopiero wtedy składa osobiście wyraźne oświadczenie o skorzystaniu z przysługującego prawa, które to oświadczenie zostaje zaprotokołowane. Trzeba jednak pamiętać, że skorzystanie z tego prawa działa dwutorowo. Nie można bowiem odmówić zeznań niekorzystnych, zaś chcieć opowiadać o okolicznościach korzystnych. Co więcej, jeśli dane przestępstwo zostało popełnione przez większą ilość osób, to my, jako osoby bliskie, możemy odmówić składania zeznań tylko w stosunku do sprawcy nam bliskiego.
[1] Wyrok Sądu Najwyższego z 12.11.1975 r., sygn. akt V KR 203/75
[2] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 28.10.2009 r., sygn. akt II Aka 176/09
[3] Wyrok Sądu Najwyższego z 10.11.1976 r., sygn. akt I KR 184/76
[4] Wyrok Sądu Najwyższego z 05.11.1981 r., sygn. akt I KR 240/81
[5] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 20.02.2003 r., sygn. akt II Aka 17/03
[6] Wyrok Sądu Najwyższego z 13.08.1987 r., sygn. akt II KR 187/87
[7] Wyrok Sądu Najwyższego z 09.11.1990 r., sygn. akt WR 203/90
[8] Wyrok Sądu Najwyższego z 11.11.1976 r., sygn. akt II URN 54/76
[9] Wyrok Sądu Najwyższego z 30.10.1961 r., sygn. akt VI K 610/61