Oświadczenie spadkowe - jak uchylić się od skutków jego niezłożenia
Przepisy Kodeksu cywilnego dają spadkobiercy kilka możliwości na ustosunkowanie się do przypadającego im w udziale spadku. Przede wszystkim spadkobierca może przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi, czyli przyjąć spadek wprost, bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności, co stanowi tak zwane przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza, bądź też spadek definitywnie odrzucić. Ustawodawca na dokonanie wyboru i złożenie oświadczenia przewidział termin 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Jego przekroczenie, w zależności oczywiście od tego czy w skład spadku wchodzą długi, może rodzić bardzo nieprzyjemne konsekwencje finansowe. Wynika to z faktu, że brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczne z prostym przyjęciem spadku, czyli przyjęciem pełnej odpowiedzialności za długi spadkowe, także ze swojego majątku. W przypadku zaistnienia tego rodzaju sytuacji ustawodawca chroni jedynie osoby nie mające pełnej zdolności do czynności prawnych oraz osoby, co do których istnieją podstawy do ich całkowitego ubezwłasnowolnienia, a także osoby prawne. Ochrona polega na tym, że mimo braku oświadczenia podmioty te przyjmą spadek z dobrodziejstwem inwentarza. W efekcie będą odpowiadać za długi spadkowe, ale tylko do wysokości stanu czynnego majątku spadkowego. Konstrukcja uchylenia się od skutków prawnych złożonego pod wpływem błędu oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku zawarta w art. 1019 § 1 k.c., została rozciągnięta na sytuacje, w których pod wpływem błędu spadkobierca nie złożył żadnego oświadczenia w terminie art. 1019 § 2 k.c., a więc takie, w których w istocie spadkobierca uchyla się nie od skutków prawnych swego oświadczenia, lecz od skutków biernego zachowania się, czyli niezłożenia oświadczenia [1]. Ponieważ raz złożone oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku nie może być odwołane, wyżej opisana konstrukcja jest jedynym wyjściem z sytuacji, w której po kilka latach od śmierci spadkodawcy dowiadujemy się o jego długach. Aby jednak uchylić się od skutków niezłożenia oświadczenia spadkowego, spełnić należy przesłanki przewidziane w art. 1019 Kodeksu Cywilnego. Dla pozytywnego rozpatrzenia wniosku spadkobiercy ustawodawca wymaga, aby oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone lub niezłożone pod wpływem błędu lub groźby. Pojęcia błędu i groźby mają tu kluczowe znaczenie. To od nich bowiem zależy czy Sąd zezwoli spadkobiercy na uchylenie się do skutków złożenia czy też niezłożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku. W praktyce uchylenie się od skutków niezłożenia oświadczenia spadkowego pod wpływem błędu oznacza konieczność wykazania, że błąd dotyczył treści czynności prawnej, a jednocześnie był istotny. Dla zobrazowania czym jest błąd dotyczący treści oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku najlepiej posłużyć się przykładami. W związku z powyższym, będzie to np.: błąd co do osoby spadkodawcy czy też błąd co do tytułu powołania do spadku. Najczęstszym błędem jest jednak błąd co do przedmiotu spadku, przejawiający się w braku wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego czy też braku wiedzy o długach spadkowych. Tego rodzaju argumenty, które podniesiemy dla wykazania naszych racji, muszą jednak być dla Sądu przekonujące. Zdaniem Sądu, wyrażonym w orzecznictwie, nie zostanie uznany błąd będący wynikiem braku staranności po stronie spadkobiercy. W związku z tym trzeba w postępowaniu wykazać, że brak wiedzy np. o długach spadkowych nie był spowodowany tym, że spadkobierca lekkomyślnie nie podjął wszelkich możliwych kroków w celu ustalenia majątku spadkowego. W sytuacji zaskoczenia długiem spadkowym często pojawiają się argumenty spadkobierców, że nie wiedzieli oni o możliwości złożenia oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku. Niestety nie jest możliwe powołanie się na tego rodzaju błąd, zwany błędem co do prawa, a wynikającym z niewiedzy co do skutków prawnych określonych zdarzeń. Każdy bowiem powinien znać przepisy, a przynajmniej mieć świadomość, że ich nieznajomość może mu zaszkodzić. Tym bardziej nie można powoływać się na ten argument w Sądzie.
[1] Postanowienie SN z 30.06.2005 r., sygn. akt IV CK 799/04, Legalis
